Triết học của Aristotle | 1 trong 3 trụ cột của văn minh Hy Lạp

Aristotle - Nhà triết học tinh thần

Aristotle coi tâm lý học là một phần của triết học tự nhiên, ngoài ra, ông còn viết rất nhiều về triết học tinh thần. Tư liệu này xuất hiện trong các tác phẩm đạo đức thuộc hệ thống luận thuyết về bản chất của tâm hồn (De anima), và trong rất nhiều những chuyên khảo nhỏ về các chủ đề như sự tri giác bằng giác quan, ký ức, ngủ và những giấc mơ.

Đối với Aristotle, linh hồn không phải là một thứ bị đầy ải khỏi thế giới tốt đẹp rồi giam cầm vào một cơ thể tầm thường như được mô tả trong các tác phẩm của Platon. Linh hồn rất quan trọng và được xác định bởi mối quan hệ của nó đối với một cấu trúc có tổ chức. Aristotle nói rằng: “Linh hồn thực sự là một thể có sự sống”, sự sống ở đây có nghĩa là khả năng tự nuôi dưỡng, phát triển và sinh sôi nảy nở. Nếu người ta coi một chất sống là sự kết hợp của vật chất và hình thức thì linh hồn là hình thức của một cơ thể tự nhiên, hay như Aristotle có nói “là cơ thể có tổ chức”. Cơ thể có tổ chức là cơ thể có các cơ quan, nghĩa là các bộ phận có chức năng cụ thể, chẳng hạn như miệng của động vật có vú và rễ cây.

Aristotle sắp xếp các linh hồn của sinh vật sống theo thứ bậc cao thấp. Thực vật có linh hồn sinh dưỡng hoặc dinh dưỡng bao gồm các khả năng tăng trưởng, nuôi dưỡng và sinh sôi nảy nở. Bên cạnh đó, động vật có khả năng nhận thức và di chuyển – chúng sở hữu một linh hồn nhạy cảm và tất cả mọi sinh vật đều có ít nhất một giác quan, phổ biến nhất thường là xúc giác. Bất cứ thứ gì có thể cảm nhận được thì đều biết ước mong, do đó động vật có giác quan thì cũng có khao khát. Ngoài ra, con người có khả năng tư duy và lý trí (logismos kai dianoia), điều này có thể gọi được là linh hồn có lý trí. Cách mà Aristotle xây dựng linh hồn và khả năng của nó tác động đến không chỉ triết học mà còn cả khoa học trong gần 2 thiên niên kỷ.

Khái niệm linh hồn về mặt lý thuyết của Aristotle khác so với Plato trước đó và Rene cùng Descartes sau này. Đối với ông, linh hồn không phải một tác nhân phi vật chất ở bên trong tác động lên cơ thể. Linh hồn và cơ thể gắn bó với nhau như con dấu và lớp sáp mà nó đóng lên. Hơn nữa, các khả năng của linh hồn khác biệt nhau ở chỗ cách thức hoạt động và đối tượng của chúng. Khả năng phát triển khác với khả năng cảm nhận bởi vì tăng trưởng và cảm giác là hai hoạt động khác nhau, thị giác khác với thính giác không phải là bởi vì mắt khác với tai mà là bởi màu sắc và âm thanh là hai thứ khác biệt.

Các đối tượng của tri giác chia thành hai loại: những thứ phù hợp với các giác quan cụ thể như màu sắc, âm thanh, mùi, vị và những thứ được cảm nhận bởi nhiều hơn một giác quan như chuyển động, số, hình dạng và kích thước. Ví dụ như một người có thể nói thứ gì đó đang di chuyển thông qua quan sát hoặc cảm nhận, vậy nên “chuyển động” là một “có thể nhận thức bằng giác quan chung”. Mặc dù không có cơ quan cụ thể nào dành cho việc phát hiện các nhận thức bằng giác quan chung nhưng có một khả năng mà Aristotle gọi là “cảm giác trung tâm”. Ví dụ, khi người ta gặp một con ngựa thì có thể nhìn, nghe, cảm giác hoặc ngửi thấy nó; đó là cảm giác trung tâm hợp nhất các giác quan thành việc nhận thức một vật thể (mặc dù đối với Aristotle, kiến thức rằng đây là một con ngựa là chức năng của trí tuệ thay vì cảm giác).

Ngoài năm giác quan và giác quan trung tâm, Aristotle nhận ra những khả năng khác mà sau này được gộp chung thành “các giác quan bên trong”, nổi bật là trí tưởng tượng và ký ức. Tuy nhiên, ở mức độ triết học đơn thuần, các ghi chép của Aristotle về các giác quan nội tại không ấn tượng lắm.

Khả năng nhận thức được phân cấp ngang bằng với tri giác, ngoài ra còn có bản năng, cơ sở của cảm giác tự phát. Đây là một phần của linh hồn mà về cơ bản là phi lý trí nhưng lại có khả năng bị lý trí điều khiển. Đây là quỹ đạo của khát vọng và đam mê khi được đặt dưới sự kiểm soát của lý trí, nó là nơi ngự trị của những đức tính đạo đức, chẳng hạn như lòng dũng cảm và sự tiết độ.

Mức độ cao nhất của linh hồn là do tâm trí hay lý trí chiếm giữ. Tư duy khác với tri giác bằng giác quan và là đặc quyền dành riêng cho loài người. Tư duy giống với cảm giác khi cùng đưa ra những phán xét nhưng khác ở chỗ cảm giác quan tâm đến những thứ cụ thể, trong khi trí tuệ lại mang tính phổ quát. Lý trí có thể thực tiễn hoặc lý thuyết và do đó Aristotle tách biệt khả năng tự phát và tự biện.

Trong một đoạn nổi tiếng khó đọc của cuốn De anima, Aristotle nói về sự khác biệt sâu rộng hơn của hai loại tâm trí: một là bị động, có thể “trở thành tất cả mọi điều” và một chủ động, có thể “tạo ra mọi điều”. Tâm trí chủ động thì “tách rời, bình thản và không trộn lẫn”. Thời cổ đại và trung cổ, đoạn văn này có cách diễn giải vô cùng khác biệt. Một vài người mà đặc biệt là các nhà bình luận Ả Rập đã xác định tác nhân chủ động tách rời là Chúa hoặc trí tuệ siêu phàm. Những người khác, đặc biệt là các nhà bình luận Latin lại cho rằng Aristotle đang xác định hai khía cạnh khác nhau trong tâm trí con người: trí tuệ chủ động - nơi hình thành các khái niệm và trí tuệ thụ động - nơi lưu trữ ý tưởng và niềm tin.

Nếu cách giải thích thứ hai là đúng thì Aristotle đã công nhận một phần linh hồn con người có thể tách rời khỏi thể xác và bất tử. Điều này đâu đó được phát hiện bởi Aristotle ngoài khái niệm sinh học tiêu chuẩn của ông về linh hồn, phần còn lại là quan điểm của Platon mà theo đó trí tuệ là một thực thể riêng biệt có thể tách rời khỏi cơ thể.

Luân thường đạo lý - Chủ đề Aristotle vẫn luôn tâm huyết

Các tác phẩm còn sót lại của Aristotle bao gồm ba luận thuyết về triết học đạo đức: Đạo đức học Nicomachean (10 cuốn), Đạo đức học Eudemian (7 cuốn) và Đạo đức học Magna (tiếng Latinh: Đạo đức vĩ đại). Trong bộ ba này thì Đạo đức Nicomachean thường được coi là quan trọng nhất; nó bao gồm một loạt các chuyên luận ngắn, có thể do con trai của Aristotle là Nicomachus tập hợp lại. Vào thế kỷ 19, luận thuyết Đạo đức học Eudemian thường bị nghi ngờ là tác phẩm của Eudemus, một học trò của Aristotle ở Rhodes, nhưng không có lý do chính đáng để nghi ngờ tính xác thực của nó. Điều thú vị là Đạo đức học Nicomachean và Đạo đức học Eudemian có ba cuốn sách chung là: cuốn V, VI và VII. Mặc dù câu hỏi này đã được tranh cãi trong nhiều thế kỷ, nhưng rất có thể nguồn gốc của ba cuốn này là ở là Đạo đức học Eudemian. Cũng có thể là Aristotle đã sử dụng tác phẩm này cho một khóa học về đạo đức mà ông đã giảng dạy tại Lyceum trong thời kỳ chín muồi của mình. Đạo đức học Magna có lẽ bao gồm các ghi chú được thực hiện bởi một sinh viên vô danh của một khóa học như vậy.

Lập luận về “Hạnh phúc” của Aristotle

Cách tiếp cận của Aristotle đối với đạo đức học là mục đích luận. Ông cho rằng nếu cuộc đời là đáng sống, thì nó chắc chắn phải vì lợi ích của một điều gì đó tự nó đã kết thúc - tức là mong muốn vì lợi ích của chính nó. Do đó, nếu có bất kỳ thứ đơn lẻ nào là điều thiện cao nhất của con người thì nó phải được mong muốn vì lợi ích của chính nó. Một quan niệm phổ biến về ước muốn lớn nhất của con người là khoái cảm - thú vui về đồ ăn, thức uống và tình dục, kết hợp với thú vui thẩm mỹ và trí tuệ. Ngoài ra, còn có những người thích một cuộc đời đạo đức trong lĩnh vực chính trị. Ứng cử viên thứ ba cho lợi ích lớn nhất con người là sự chiêm nghiệm về khoa học hoặc triết học. Do đó, Aristotle đã giảm thiểu các đáp án cho câu hỏi “Thế nào là một cuộc sống tốt?” thành một danh sách ngắn gồm ba điều: Cuộc đời triết học, Cuộc đời chính trị và Cuộc đời khoái lạc. Bộ ba này sẽ giúp ông nghiên cứu về đạo đức.

Thuật ngữ “Happiness” mà Aristotle sử dụng để mô tả ước muốn cao nhất của loài người được dịch từ “eudaimonia” của Hy Lạp. Mặc dù không thể loại bỏ thuật ngữ tiếng Anh ở giai đoạn này của lịch sử, chúng ta cần phải nhớ rằng khi dùng từ eudaimonia, Aristotle muốn nói đến thứ gì đó thuộc về tình trạng khỏe mạnh, hạnh phúc hoặc thăng hoa hơn là cảm cảm giác bằng lòng, mãn nguyện. Aristotle lập luận, thực ra hạnh phúc là hoạt động của linh hồn lý trí phù hợp với đức hạnh. Con người phải có một chức năng nào đó, bởi vì những kiểu người cụ thể (ví dụ: nhà điêu khắc) cũng vậy, các bộ phận và cơ quan của cá nhân con người cũng vậy. Chức năng này phải là duy nhất của con người, do đó nó không thể bao gồm tăng trưởng và dinh dưỡng bởi vì những thứ này thực vật cũng sở hữu; nó cũng không thể là các giác quan bởi động vật cũng có các điểm này. Vậy nên đây phải là khả năng lý luận đặc biệt của con người. Điều thiện cao nhất của con người cũng giống như hoạt động tốt của con người, và hoạt động tốt của con người cũng giống như hoạt động tốt của lý trí - nghĩa là, hoạt động của linh hồn lý trí phù hợp với đức hạnh. Có hai loại đức hạnh: đạo đức và trí tuệ. Các phẩm chất đạo đức được thể hiện bằng lòng dũng cảm, tiết độ, phóng khoáng; các đức tính trí tuệ quan trọng là sự khôn ngoan, điều chỉnh hành vi đạo đức và sự hiểu biết, được thể hiện trong nỗ lực và chiêm nghiệm khoa học.

Đức hạnh - là phương tiện, không phải là chuyện hiển nhiên

Đức hạnh của con người là một tập con của những phẩm chất tốt đẹp, có được do luyện tập và mất đi nếu không sử dụng. Chúng là trạng thái tuân thủ, hoàn toàn khác với những đam mê nhất thời như tức giận và thương hại. Đức hạnh là trạng thái của tính cách được thể hiện cả trong mục đích và hành động.

Phẩm chất đức hạnh được thể hiện dưới mục đích tốt, các quy định hành vi phù hợp với một kế hoạch tốt cho cuộc đời. Đức hạnh cũng được thể hiện trong hành động tránh đi việc thừa mứa hoặc thiếu hụt. Ví dụ như một người có chừng mực sẽ tránh ăn uống quá nhiều cũng như quá ít. Đức hạnh lựa chọn sự cân bằng, ở giữa cán cân thừa thiếu. Bên cạnh mục đích và hành động, đức hạnh còn liên quan đến cảm giác. Ví dụ như một người có thể quá quan tâm đến tình dục hoặc hoàn toàn thờ ơ; nhưng người có chừng mực sẽ đạt được mức độ ham muốn phù hợp không quá phóng đãng mà cũng chẳng lãnh cảm.

Dù tất cả các phẩm chất đạo đức đều là phương tiện của hành động và đam mê, không có nghĩa là mọi hành động và đam mê đều có khả năng trở thành ý nghĩa đức hạnh. Có những thứ sẽ không có số lượng phù hợp, bởi vì bất cứ bao nhiêu thì cũng là quá nhiều; Aristotle đưa ra ví dụ về tội giết người và ngoại tình. Đức hạnh, ngoài việc liên quan đến hành động và đam mê, thì bản thân chúng còn đứng giữa những thứ xấu xa trái ngược. Vì vậy, đức hạnh của lòng can đảm được nâng lên bởi một bên là ngu ngốc và một bên là sự hèn nhát.

Ghi chép của Aristotle về đức hạnh là phương tiện không phải là chuyện hiển nhiên. Đó là một lý thuyết đạo đức đặc biệt trái ngược với các hệ thống có ảnh hưởng khác nhau. Một mặt, nó đối lập với các hệ thống tôn giáo đóng vai trò trung tâm cho khái niệm luật đạo đức, tập trung vào các khía cạnh bị cấm của đạo đức. Nó cũng khác với các hệ thống đạo đức, như thuyết vị lợi đánh giá tính đúng sai của các hành động khi xét đến hậu quả của chúng. Không giống như những người thực dụng, Aristotle tin rằng có một số kiểu hành động sai nguyên tắc về mặt đạo đức.

Ý nghĩa đó là dấu hiệu của phẩm hạnh đạo đức được quyết định bởi đức hạnh trí tuệ. Sự khôn ngoan được thể hiện một cách đặc trưng trong việc xây dựng các quy định cho hành động - “tam đoạn luận thực hành”, như Aristotle đã gọi. Một thuyết trình bày thực tế bao gồm một công thức chung để có một cuộc sống tốt đẹp, tiếp theo là mô tả chính xác hoàn cảnh thực tế của tác nhân và kết thúc bằng quyết định về hành động thích hợp sẽ được thực hiện.

Đức hạnh trí tuệ phù hợp với lý trí thực tế, được liên kết không thể tách rời với các đức tính đạo đức của phần tình cảm của linh hồn. Chỉ khi một người có phẩm chất đạo đức thì anh ta mới chứng thực công thức phù hợp để có một cuộc đời tốt đẹp. Chỉ khi được ban tặng trí khôn, anh ta mới có thể đánh giá chính xác hoàn cảnh đưa ra quyết định của mình. Aristotle nói: “Không thể trở nên thực sự tốt nếu không có trí tuệ hoặc không thể thực sự khôn ngoan mà không có phẩm hạnh đạo đức”. Chỉ khi lý luận đúng đắn và ước muốn đúng đắn kết hợp với nhau thì hành động đức hạnh mới thực sự mang lại kết quả.

Do đó, hành động đức hạnh luôn là kết quả của lý luận thực tiễn thành công. Nhưng lý luận thực tế có thể khiếm khuyết theo nhiều cách khác nhau. Ai đó có thể xoay sở từ một sự lựa chọn lối sống luẩn quẩn; ví dụ như một kẻ háu ăn có thể lập kế hoạch cuộc sống của mình xung quanh công cuộc luôn tối đa hóa niềm vui hiện tại. Aristotle gọi một người như vậy là “quá đà”. Ngay cả những người không tán thành tiền đề khoái lạc như vậy cũng có thể thỉnh thoảng trở nên quá đà. Họ sẽ không thể áp dụng cho một trường hợp cụ thể nào đó, một kế hoạch chung hợp lý của cuộc đời mà Aristotle gọi là “không kiềm chế”.

Hành động và Chiêm nghiệm

Lạc thú là lĩnh vực của sự tiết độ, quá đà và không kiềm chế; là những thú vui xác thịt quen thuộc của đồ ăn, thức uống và tình dục. Tuy nhiên, khi nghiên cứu về lạc thú, Aristotle khám phá một lĩnh vực rộng lớn hơn nhiều. Có hai loại lạc thú thẩm mỹ: thú vui thấp kém hơn của xúc giác và vị giác; và thú vui của các giác quan vượt trội hơn như thị giác, thính giác và khứu giác. Cuối cùng, cao nhất là lạc thú của tâm trí.

Platon đã đưa ra câu hỏi: “Liệu rằng cuộc sống tốt nhất có là theo đuổi lạc thú hay thực hành để có đức hạnh trí tuệ?” Câu trả lời của Aristotle là hai điều này không hề cạnh tranh với nhau. Thực hành dạng thức cao cấp nhất của đức hạnh thì cũng giống với dạng thức chân thật nhất của lạc thú; hai điều này giống nhau và giống với hạnh phúc. Đức hạnh cao nhất là đức hạnh trí tuệ, và trong số này, Aristotle còn phân biệt sự uyên tâm và sự thấu hiểu. Khi trả lời câu hỏi liệu rằng hạnh phúc là lạc thú của sự uyên thâm hay thấu hiểu, Aristotle đưa ra những câu trả lời khác nhau trong các luận thuyết của mình. Trong bộ Đạo đức học Nicomachean, hạnh phúc hoàn hảo dù bao hàm đức hạnh cũng chỉ được cấu thành nên bằng hoạt động chiêm nghiệm triết học, trong khi Đạo đức học Eudemian lại nói rằng hạnh phúc chứa đựng sự thực hành hài hoà của tất thảy đức hạnh, trí tuệ và đạo đức.

Lý tưởng về hạnh phúc Eudemian khi gắn với vai trò chiêm nghiệm, phẩm hạnh đạo đức và lạc thú có thể kết hợp những đặc điểm của ba cuộc đời truyền thống: Cuộc đời của triết gia, Chính trị gia và Người tìm kiếm lạc thú. Người hạnh phúc sẽ coi trọng chiêm nghiệm hơn tất thảy, nhưng một phần cuộc đời hạnh phúc của anh ta sẽ bao gồm việc thực hành phẩm hạnh đạo đức trong lĩnh vực chính trị, và tận hưởng một cách có chừng mực những thú vui tự nhiên của con người về thể xác cũng như tâm hồn. Nhưng ngay trong Đạo đức học Eudemian thì nó cũng là thứ “phụng sự và chiêm nghiệm đức Chúa”, điều này đặt ra tiêu chuẩn đúng mực cho việc thực hành phẩm hạnh đạo đức, và trong cuốn Đạo đức học Nicomachean thì chiêm nghiệm được mô tả là một hành động siêu phàm của phần thánh thần có trong bản chất con người. Lời cuối của Aristotle về đạo đức là: “Dù là người phàm nhưng loài người luôn phải đấu tranh để khiến bản thân mình trở nên bất tử hết mức có thể.”

Lý thuyết chính trị của Aristotle

Phần tiếp theo của Đạo đức là Chính trị, và người đọc được đưa trở lại thực tại. “Con người là một động vật chính trị”, Aristotle quan sát; loài người là sinh vật gồm máu và da thịt, chen vai thích cánh với nhau trong những thành phố và cộng đồng. Giống như trong động vật học, các nghiên cứu chính trị của Aristotle bao gồm quan sát và lý thuyết. Ông và học trò của mình đã ghi chép tư liệu hiến pháp của 158 thành quốc, một trong số đó là cuốn Hiến pháp Athens được ghi trên giấy papyrus vẫn còn tồn tại đến ngày nay. Aristotle nói dựa trên những hiến pháp đã thu thập được, mục đích của chính trị là để nghiên cứu điều gì là tốt – xấu cho chính phủ và xác định những yếu tố có lợi – bất lợi cho việc gìn giữ hiến pháp.

Aristotle nhấn mạnh rằng tất cả các cộng đồng đều hướng tới điều lương thiện. Nhà nước là dạng cộng đồng cao nhất sẽ hướng tới điều lương thiện cao nhất. Loại cộng đồng nguyên thuỷ nhất là gia đình đàn ông và phụ nữ, ông chủ và nô lệ. Các gia đình kết hợp tạo thành một làng, các làng kết hợp tạo ra nhà nước, là một cộng đồng tự túc đầu tiên. Nhà nước cũng tự nhiên không kém gì gia đình, điều này được chứng minh bởi sự thật rằng loài người có khả năng thuyết trình, với mục đích là “để thiết lập ra những quy tắc có lợi và bất lợi và do đó cũng giống như công bằng và bất công”. Nền tảng của nhà nước là lợi ích lớn nhất, bởi vì chỉ trong một nhà nước, con người mới có thể phát huy hết tiềm năng của mình.

Aristotle nói, chính phủ phải ở trong bàn tay của một, một vài, hoặc nhiều người; và các chính phủ có thể điều hành vì lợi ích chung hoặc vì lợi ích của những người cầm quyền. Chính phủ của một người duy nhất vì lợi ích chung được gọi là “chế độ quân chủ”; vì lợi ích cá nhân được gọi là “chế độ chuyên chế”. Chính phủ của một thiểu số là “tầng lớp quý tộc” nếu nó hướng tới lợi ích tốt nhất của nhà nước; và “chính thể đầu sỏ” nếu nó chỉ mang lại lợi ích cho thiểu số cầm quyền. Aristotle gọi là chính phủ bình dân vì lợi ích chung là “chính thể”; ông dành từ “dân chủ” cho chế độ cai trị của đám đông vô chính phủ.

Aristotle nói: “Nếu một cộng đồng có một cá nhân hoặc gia đình xuất sắc vượt trội thì chế độ quân chủ là hiến pháp tốt nhất.” Nhưng trường hợp như vậy là rất hiếm và nguy cơ thất bại là rất lớn, vì chế độ quân chủ có thể biến chất thành chuyên chế, đó là bản hiến pháp tồi tệ nhất. Về lý thuyết, chế độ quý tộc là hiến pháp tốt nhất tiếp theo sau chế độ quân chủ, nhưng trên thực tế, Aristotle thích một kiểu dân chủ hợp hiến vì cái mà ông gọi là “chính thể” là một nhà nước ở trong đó người giàu và người nghèo tôn trọng quyền của nhau và những công dân có trình độ tốt nhất sẽ cai trị với sự đồng ý của tất cả mọi người.

Hai yếu tố trong bài giảng của Aristotle đã ảnh hưởng đến các thể chế chính trị châu u trong nhiều thế kỷ: sự biện minh của ông về chế độ nô lệ và sự lên án của ông về tội cho vay nặng lãi. Aristotle nói rằng: “Một số người cho rằng sự cai trị của chủ nhân đối với nô lệ là trái với tự nhiên và do đó không công bằng. Nhưng họ đã hoàn toàn sai: về bản chất, nô lệ không phải là tài sản của chính mình mà là của người khác.” Tuy nhiên, Aristotle cũng đồng ý rằng trong thực tế, nhiều nô lệ là bất công, và ông suy đoán rằng, nếu những cỗ máy có thể được tạo ra để thực hiện các công việc nặng nhọc,thì sẽ không cần nô lệ làm công cụ sống. Tuy nhiên, một số người kém cỏi và tàn bạo đến mức tốt hơn nên để họ được điều khiển bởi một người chủ thay vì là công cụ của chính mình.

Mặc dù bản thân không phải là quý tộc, Aristotle có thái độ coi thường của tầng lớp quý tộc đối với thương mại. Theo ông, tài sản của chúng ta có hai cách sử dụng: phù hợp và không phù hợp. Tiền cũng có cách sử dụng hợp lý và không đúng cách; mục đích sử dụng hợp lý của nó là để trao đổi lấy hàng hóa và dịch vụ, không được cho mượn có tính lãi. Trong tất cả các phương pháp kiếm tiền, “cho vay lấy lãi” là phi tự nhiên nhất.

Hùng biện và Thơ phú

Đối với Aristotle, hùng biện là một sự rèn luyện trí óc về một chủ đề trung lập nghiên cứu các cách thức thuyết phục khả dĩ. Khi tư vấn cho các nhà hùng biện về cách khai thác tâm trạng của khán giả, Aristotle thực hiện một cách xử lý sâu sắc, có hệ thống đối với cảm xúc của con người, lần lượt đối phó với giận dữ, hận thù, sợ hãi, xấu hổ, thương hại, phẫn nộ, đố kỵ và ghen tị - trong mỗi trường hợp ông sẽ cung cấp định nghĩa về cảm xúc và danh sách các đối tượng và nguyên nhân của nó.

Tác phẩm “Poetics” (Thơ phú) được biết đến nhiều hơn Rhetoric (Hùng biện), mặc dù chỉ cuốn sách đầu tiên của Poetics còn tồn tại một vài bài sử thi và bi kịch. Cuốn sách nhằm mục đích trả lời những phê bình của Platon về nghệ thuật biểu trưng. Theo lý thuyết về Hình thức, đối tượng vật chất là những bản sao không hoàn hảo của Hình thức nguyên bản và có thật; do đó, các biểu hiện nghệ thuật của các đối tượng vật chất chỉ là bản sao của các bản sao, loại bỏ khỏi thực tế. Hơn nữa, kịch có hiệu ứng suy đồi đặc biệt, bởi vì nó kích thích những cảm xúc không đáng có ở khán giả. Đáp lại, Aristotle khẳng định rằng việc bắt chước cho đến nay vẫn không phải là hoạt động suy đồi như Platon mô tả, đây là đặc điểm tự nhiên của con người từ thời thơ ấu và là một trong những thứ khiến con người vượt trội hơn động vật, vì nó làm tăng đáng kể phạm vi những gì họ có thể học được.

Để đáp lại lời phàn nàn của Platon rằng các nhà viết kịch chỉ là những người bắt chước cuộc sống hàng ngày, mà bản thân nó chỉ là sự bắt chước thế giới thực của các Hình thức, Aristotle đã đưa ra một sự tương phản giữa thơ ca và lịch sử. Công việc của nhà thơ không phải là mô tả điều gì đó thực sự đã xảy ra mà là điều gì đó có thể xảy ra (vì nó cần thiết hoặc có khả năng xảy ra). Vì lý do này, thơ ca mang tính triết học và quan trọng hơn lịch sử, thơ ca nói về cái phổ quát, lịch sử nói về cái cụ thể. Phần lớn những gì xảy ra với mọi người trong cuộc sống hàng ngày hoàn toàn là ngẫu nhiên; chỉ trong tiểu thuyết, người ta mới có thể chứng kiến nhân vật và hành động tự giải quyết các hậu quả tự nhiên của chúng.

Platon nghĩ khác xa với việc làm suy đồi, kịch có tác dụng hữu ích đối với cảm xúc. Theo Aristotle, bi kịch phải chứa đựng những giai đoạn khơi dậy lòng thương hại và sợ hãi để đạt được sự “thanh lọc” những cảm xúc này. Không ai chắc chắn chính xác ý nghĩa của Aristotle khi dùng từ “katharsis” hay sự thanh lọc, nhưng có lẽ ý của ông là việc xem bi kịch giúp mọi người xem xét những nỗi buồn và lo lắng của riêng mình, bởi vì họ quan sát được trong các vở kịch cách một thảm họa có thể bất thình lình xảy ra đến ngay cả đối với những người xuất sắc vượt trội họ.

Di sản của Aristotle

Kể từ thời Phục hưng, đã có truyền thống xem Viện Hàn lâm và Lyceum là hai cực đối lập của triết học. Platon là người duy tâm, không tưởng, theo thế giới khác; Aristotle là người thực tế, thực dụng, bình thường (Quan điểm này được phản ánh trong mô tả nổi tiếng của Platon và Aristotle trong bức bích họa Trường học Athen ở Vatican của Raphael). Tuy nhiên, trên thực tế, những học thuyết mà Platon và Aristotle chung quan điểm quan trọng hơn những học thuyết chia rẽ họ. Nhiều nhà sử học thời kỳ hậu Phục hưng đã kém sâu sắc hơn các nhà bình luận thời cổ đại cuối cùng, những người coi nhiệm vụ của họ là xây dựng một mối quan hệ phù hợp hài hòa giữa hai nhà triết học vĩ đại nhất được biết đến trên thế giới.

Dưới góc độ nào đó thì thành tựu trí tuệ của Aristotle cũng thật đáng kinh ngạc. Ông là nhà khoa học chân chính đầu tiên trong lịch sử. Ông là tác giả đầu tiên có những tác phẩm còn sót lại chứa đựng những quan sát chi tiết và bao quát về các hiện tượng tự nhiên, và ông là nhà triết học đầu tiên hiểu được mối quan hệ giữa quan sát và lý thuyết trong phương pháp khoa học. Ông xác định các ngành khoa học khác nhau và khám phá mối quan hệ của chúng với nhau. Ông là giáo sư đầu tiên sắp xếp các bài giảng của mình thành các khóa học và ấn định vị trí của chúng trong giáo trình. Lyceum của ông là viện nghiên cứu đầu tiên, trong đó, một số học giả và nhà nghiên cứu cùng tham gia hợp tác tìm hiểu và cung cấp tài liệu. Cuối cùng, và không kém phần quan trọng, ông là người đầu tiên trong lịch sử xây dựng một thư viện nghiên cứu, một bộ sưu tập có hệ thống các tác phẩm để các đồng nghiệp của mình sử dụng và lưu truyền cho hậu thế.

Hàng thiên niên kỷ sau, Platon và Aristotle vẫn chắc chắn là những triết gia vĩ đại nhất từng tồn tại. Nhưng nếu sự đóng góp của họ cho triết học là ngang nhau thì chính Aristotle là người đã đóng góp lớn hơn cho sự di sản trí tuệ của thế giới. Các triết gia và mọi nhà khoa học đều mắc nợ ông. Ông xứng đáng với danh hiệu mà Dante đã trao tặng: “Bậc thầy của những người hiểu biết”.

Xem bài gốc tại: Philosophy of mind of Aristotle