“Bất cứ ai có óc xét đoán đều sẽ thấy sửng sốt trước điều này”, Jordan Peterson đã viết như vậy trong cuốn Beyond Order: 12 More Rules for Life. Ông đang cố gắng lý giải cho tác động kinh ngạc của 12 Quy luật cuộc đời: Thần dược cho cuộc sống hiện đại trước đó.

Tại sao thông điệp của cuốn sách lại khiến cho nhiều người đồng cảm một cách sâu sắc đến thế? Và sự thành công quá mức này có điều gì đáng kể? Chúng ta học được gì từ những video hơn mười triệu lượt xem của ông? Điều gì thôi thúc hàng nghìn người tham dự các tour diễn thuyết cháy vé? Khắp mọi nơi, họ hân hoan chào đón sự xuất hiện của ông và bám lấy vào từng lời ông nói. Sau mỗi chương trình, thứ họ tìm kiếm không phải chữ ký mà là một cái bắt tay với người đàn ông đã mang đến ý nghĩa cho cuộc sống của họ. Jordan Peterson ngẫm lại: “Tác phẩm của tôi đang hướng đến thứ gì đó mà họ đang thiếu hụt.”

Giáo sư Jordan Peterson ví những đứa trẻ vị thành niên với Peter Pan – cậu bé có phép thuật đã từ chối việc trưởng thành. Cậu sống ở Neverland với nàng tiên Tinkerbell, “người có đủ các lợi thế nữ tính trừ một điều là cô ấy không tồn tại.” Vấn đề là thời gian, tác phẩm đó được đại diện bởi tiếng tích tắc trong bụng con cá sấu, đã xén dần phép thuật ấu thơ và tiếp tục tiến bước không ngơi nghỉ. Peterson giải thích: “Trở thành người lớn tuổi nhất trong nhóm sẽ khiến bạn tuyệt vọng, nó phá hủy Neverland.” Lỗi lầm của chúng ta đã giúp tạo ra những người đàn ông không có định hướng ở những năm cuối lứa tuổi 20, 30, và thậm chí là 40. Những người mà cuộc sống không hề mang ý nghĩa hay mục đích gì.

Nghênh đón nữ hoàng ác độc bước vào cuộc đời của con bạn

Beyond Order gửi đến các bậc cha mẹ và xã hội nói chung một cảnh báo nghiêm khắc về cách nuôi dạy con trẻ. Ông tuyên bố rằng: “Chúng ta không hỏi han đủ nhiều về những đứa trẻ mà chúng ta đang cho hòa nhập xã hội.” Việc bảo bọc quá mức gây ra tổn hại nghiêm trọng không tránh được. “Nếu che chở con trẻ, có nghĩa rằng bạn đang phá hủy chúng.” Đừng để sự ngoan cố mù quáng ngăn không cho nữ hoàng Maleficent bước vào cuộc đời con bạn, dù cho đây chỉ là những chuyến ghé thăm thoáng chốc. Bởi nếu bạn không làm vậy, con bạn sẽ không có “can đảm và khả năng đối mặt với những yếu tố tiêu cực” của đời thực. Khi nữ hoàng ác độc xuất hiện với toàn bộ quyền năng, những đứa trẻ hoàn toàn không được chuẩn bị sẽ đều “không còn thiết sống nữa.”

Tệ hơn nữa, khi tước bỏ “những cuộc phiêu lưu cần thiết” bạn đang làm yếu đi cá tính của con mình và trở thành “tác nhân phá hoại”, thứ sẽ “ngấu nghiến ý thức độc lập của chúng”. Tất cả các bậc phụ huynh và nhà giáo dục nên đọc chương “Lưu ý rằng Cơ hội ẩn náu nơi trách nhiệm bị rũ bỏ - Notice That Opportunity Lurks Where Responsibility Has Been Abdicated”. Tại đây Jordan Peterson mở rộng tầm quan trọng của sự gian khổ trong việc rèn luyện cá tính và xây đắp sự kiên cường. Thực ra, khó khăn là thứ cần thiết, có một mối quan hệ qua lại giữa giá trị của một thứ và sự gian nan, vất vả nhằm đạt được thứ đó.

Một cách bản năng, chúng ta đều biết rằng các trở ngại sẽ làm ta vững mạnh hơn, đó là lý do tại sao chúng ta luôn sẵn sàng chấp nhận các giới hạn thời gian khi chơi cờ vua chẳng hạn. Những thách thức khiến hành trình của ta trở nên thú vị hơn và niềm vui khi gặt hái được thành tựu sẽ trở nên trọn vẹn hơn nữa. Jordan Peterson kết luận, thứ kêu gọi chúng ta tới với thế giới này và với định mệnh của mình không phải là những gì dễ dàng, tiện nghi, mà là sự “đấu tranh và xung đột.” Giống như Abraham, người đã từ bỏ gia đình của cha mình, đất nước, con người để đi theo tiếng gọi của Chúa, đó không phải “lời kêu gọi hạnh phúc” mà hoàn toàn là “thảm họa đẫm máu” của “nạn đói, chiến tranh và xung đột trong nước”.

Hỗn loạn và trật tự

12 quy tắc mới thuộc bộ “42 quy tắc” của Jordan Peterson ban đầu được truyền bá rộng rãi trên trang web hỏi đáp Quora. Một vài trong số đó là phần mở rộng của các quy tắc trước. “Cố gắng sắp xếp một phòng trong nhà bạn đẹp nhất có thể,” nối tiếp những gì phần truyền cảm hứng “Dọn phòng” để lại. Như điều ông đã nói trước đó, Beyond Order dựa trên ý tưởng rằng hiện thực bao gồm sự hỗn loạn và trật tự, đồng thời cả chủ nghĩa bảo thủ lẫn chủ nghĩa tự do đều cần thiết để điều hướng nó. Trong khi dựa vào các thể chế cũ để duy trì sự an toàn, chúng ta cần phải cho phép một “lượng quy tắc tùy ý nhất định” để duy trì quá trình đổi mới. Jordan Peterson giải thích rằng có một ranh giới hẹp nằm giữa quá nhiều trật tự và quá nhiều hỗn loạn, thủ thuật ở đây là đừng nhầm lẫn giữa sự đổi mới sáng tạo với chủ nghĩa vô chính phủ phản xã hội đang đe dọa sự tồn tại của hệ thống hiện hành. Chúng ta phải đảm bảo rằng con lắc không dao động theo một hướng quá xa.

Câu chuyện gây xôn xao về việc Chúa Jesus vi phạm ngày sabbath minh họa “mối quan hệ phức tạp và nghịch lý giữa việc tôn trọng các quy tắc” và hành động đạo đức. Qua hành động và lời nói của mình, Chúa Jesus không từ chối trách nhiệm hay “tự xưng là thượng tôn pháp luật” - thái độ đáng tôn trọng này đã làm xù lông những người theo chủ nghĩa truyền thống nhưng nó cũng mang lại sự biến đổi mà không phá hoại điều gì. Hãy coi đây là một bài học cho những kẻ nổi loạn bất kính, những người không thừa nhận rằng nếu không có những người xây dựng và tuân thủ luật lệ thì sự sáng tạo thậm chí còn không thể tồn tại - Jordan Peterson kết luận rằng: “Những hạn chế, ràng buộc, các ranh giới tùy tiện và quy tắc, không chỉ đảm bảo sự hài hòa xã hội và ổn định tâm lý, mà còn đem lại sự sáng tạo có thể đổi mới trật tự.”

Kết nối với thế giới thực

Đúng như dự đoán, Beyond Order được viết dựa trên văn học, thơ ca, thần thoại, truyện cổ tích cổ điển, Nietzsche, Freud và Cựu ước - 10 điều răn được liệt kê đầy đủ. Có những đề cập cảm động đến các thành viên trong gia đình của Jordan Peterson, bao gồm vợ, bố vợ và cháu gái bé nhỏ của ông. Ông quan sát đứa con trai bốn tuổi của mình, Julian, liên tục xem cảnh con cá heo Monstro trong Pinocchio biến thành một con rồng phun lửa: “Rõ ràng con tôi rất sợ cảnh cao trào”, Giáo sư Peterson nhớ lại và tự hỏi tại sao một đứa trẻ lại tự nguyện chấp nhận đưa bản thân mình tới một trải nghiệm như vậy. Ông lý giải rằng, những câu chuyện dày đặc lớp lang như Pinocchio đã thu hút tâm trí trẻ em và Julian đang sử dụng khả năng của mình để xử lý các mối quan hệ trong đó. Trẻ em nắm giữ rất ít kiến thức do thiếu kinh nghiệm nhưng chúng cũng là “những sinh vật rất cổ xưa”.

Suy nghĩ kỳ diệu, đáng kinh ngạc này minh họa cho sức mạnh của Jordan Peterson về khả năng diễn đạt và giúp giải thích tại sao rất nhiều người đã có những sự thấu tỏ khi đọc tác phẩm của ông. Nhiều tài liệu tham khảo chiết trung và quan sát lập dị của ông đánh thức tâm trí, mời gọi người đọc bước vào con đường chiêm nghiệm và khám phá, nơi có sự hiểu biết sâu sắc hơn về thân phận con người đang chờ đợi ở cuối con đường. Ở những phần khác trong cuốn sách, ông đã giải thích tại sao đầu máy xe lửa Thomas lại có mặt mũi và nụ cười; tại sao Jung và Freud lại đánh giá thấp vai trò của cộng đồng trong việc duy trì sức khỏe tâm thần cá nhân; tại sao các ông bố lại sai khi trấn an những đứa con đang sợ hãi của họ rằng không có quái vật nào ẩn nấp trong bóng tối; tại sao một bé gái “đóng vai người mẹ” không phải là đang sao chép những cử chỉ đã quan sát được mà là đang khám phá bản chất của tình mẫu tử; tại sao nữ hoàng nhân từ lại không thể kiểm soát được nữ hoàng ác độc; tại sao Kinh thánh chứa đựng những câu chuyện cơ bản nhất đối với nền văn minh phương Tây v.v...

Beyond Order cũng bao gồm các nghiên cứu lâm sàng quan trọng từ quá trình thực hành của chính Giáo sư Jordan Peterson. Bất kể quan điểm của một người về giá trị của tâm lý học lâm sàng ra sao, các bản tường thuật chi tiết về quá trình điều trị của khách hàng, bao gồm cả những suy nghĩ nội tâm và sự khổ não của chính ông đã đem lại những hiểu biết sâu sắc về lĩnh vực này. Trong số các ghi chép này có đề cập tới trường hợp của một người đàn ông cô độc, thông qua việc tăng cường tương tác với thế giới bên ngoài đã thoát ra khỏi vỏ bọc của mình và bắt đầu hoạt động trong xã hội. Trường hợp này thể hiện niềm tin của Jordan Peterson rằng: “Con người cần liên tục giao tiếp với những người khác để tâm trí của mình không bị hỗn loạn.” Ông cũng nói thêm rằng Freud và Jung đã tập trung quá nhiều vào tâm lý tự trị và quá ít vào vai trò của cộng đồng. Hiện giờ, các đánh giá khách hàng của Jordan Peterson được dựa trên tương tác xã hội trong quá khứ và hiện tại của họ.

Một nghiên cứu điển hình khác kể về một cô gái trẻ bị trầm cảm đã nằm trên giường suốt 6 tháng qua, không có động lực cũng như ý chí sống. Thông qua câu chuyện của cô, Peterson đã làm sáng tỏ sự kiêu ngạo và thiếu khiêm tốn đằng sau rất nhiều hoạt động xã hội của giới trẻ. Ông giải thích, cuộc trò chuyện diễn ra tốt đẹp cho đến khi bệnh nhân bày tỏ sự lo lắng về những thiệt hại mà chúng ta đang gây ra cho môi trường. Ông viết: “Về cơ bản thì không có gì sai” khi bày tỏ mối quan tâm về các vấn đề toàn cầu, nhưng nếu bạn là một người “đang ở giữa tuổi 20 mà cuộc sống không có gì tích cực và ngay cả việc rời khỏi giường cũng gặp khó khăn thì bạn cần phải xác định các ưu tiên của mình một cách thẳng thắn.” Sau đó kết luận: “Từ xa xưa, chúng ta đã phải sắp xếp bản thân về mặt sinh học và xã hội vào các hệ thống cấp bậc thiết thực nhằm xác định mối tương tác của chúng ta đối với thế giới tự nhiên và xã hội - lòng biết ơn sâu sắc đối với món quà đó là phản hồi đúng đắn duy nhất ở đây.”

Khiêm tốn, cao thượng, biết ơn và cả lãng mạn nữa

Beyond Order đạt được sự cân bằng lành mạnh giữa kể chuyện và lập luận triết học trừu tượng. Giống như trong 12 Quy luật cuộc đời, Jordan Peterson đã dùng sức mạnh của những câu chuyện để truyền tải thông điệp và bài học đạo đức quý báu. Câu chuyện của cuốn sách thường gợi nhớ đến sự thông thái của người Do Thái cổ đại. Chẳng hạn, việc giáo sư Peterson thừa nhận những lỗi lầm trong quá khứ gây ra đau đớn cho thế hệ ngày nay khiến chúng ta nhớ lại câu tục ngữ “đời cha ăn mặn, đời con khát nước”, hoặc khi đề cập tới tác hại mà chúng ta gây ra cho con trẻ bằng khước từ kỷ luật gợi cho ta câu “thương cho roi cho vọt, ghét cho ngọt cho bùi”.

Quy tắc “Đừng giấu những điều mình không muốn trong sương mù” thúc giục chúng ta đừng bỏ qua những cảm xúc tiêu cực như lo lắng, đau đớn và sợ hãi. Ở đây, Jordan Peterson đưa ra ví dụ về bố vợ của mình: Một ngày nọ, người đã cáu kỉnh vì bữa trưa của ông được để trên những chiếc đĩa nhỏ, mặc dù đây là thói quen của vợ ông trong nhiều năm. Giáo sư Peterson đã chỉ ra rằng rất có thể bố vợ của ông đang bị một việc khác làm cho khó chịu. Dù sao đi nữa, đó không phải là một vấn đề tầm thường và không nên bỏ qua. Ông giải thích: “Việc để những cơn cáu kỉnh tiếp tục kéo dài trong nhiều năm là điều thường thấy. Cứ tích tụ hàng trăm điều này thì cuộc hôn nhân của bạn sẽ bị hủy diệt.” Sương mù là hành vi từ chối để ý và cố tình bịt mắt. Ông cảnh báo, đừng chất những thứ bỏ đi vào tủ, bởi một ngày cánh cửa ấy sẽ mở ra và đống rác đó sẽ chôn vùi bạn. Thay vào đó, hãy thừa nhận cảm xúc của bạn và xua tan đám sương mù.

Quy tắc này tương tự với: “Nếu những kỷ niệm cũ vẫn làm bạn khó chịu, hãy viết chúng ra một cách cẩn thận và đầy đủ.” Nếu những trải nghiệm trước đây gợi lên nỗi đau và sự sợ hãi, một phần tâm hồn của bạn đã bị mắc kẹt trong quá khứ và bạn cần xóa bỏ ký ức về nỗi kinh hoàng của chúng thông qua việc tìm hiểu thật cặn kẽ, dù quá trình đó có thể gây đau đớn đến đâu đi chăng nữa. Quy tắc số 10, khuyên các cặp vợ chồng nên “Lập kế hoạch và chăm chỉ duy trì sự lãng mạn trong mối quan hệ của mình,” được dựa trên những gì Jordan Peterson đã học được từ cuộc hôn nhân lâu dài của ông, cũng như kinh nghiệm của mình trong tâm lý học lâm sàng. Ông nói: “Vấn đề về sự lãng mạn trong hôn nhân - sự gần gũi và tình dục - là một vấn đề phức tạp với một con rồng ẩn nấp dưới mỗi câu hỏi. Nhưng sự sẵn sàng lắng nghe và thương lượng sẽ giúp chúng ta duy trì mối quan hệ dài hạn. Cần phải giải quyết các vấn đề khi chúng nảy sinh bởi vì “mọi vấn đề dù là nhỏ trong hôn nhân sẽ tiếp tục lặp lại: đừng rơi vào sự yên bình giả tạo.” Phần thưởng là bạn sẽ có một người bạn tâm giao rất cần thiết.” Ngay cả quan sát của Jordan Peterson về việc các cặp vợ chồng nên quan hệ tình dục bao nhiêu lần một tuần cũng khiến chúng ta phải suy nghĩ: “Số 0 thì thật tệ - nếu là 0 thì một trong hai người đang độc tài và người kia đang phải phục tùng.”

Lời cuối

Jordan Peterson hy vọng rằng các quy tắc của Beyond Order sẽ cung cấp cho người đọc các hướng dẫn. Tuy nhiên, ông cũng nhanh chóng làm rõ rằng mình chưa bao giờ tuyên bố “chỉ cần sống theo các quy tắc là đủ”. Sứ mệnh của ông khiêm tốn hơn - để giúp chúng ta luôn kiên cường khi thảm họa xảy đến - và nó sẽ xảy đến. Bằng việc viết ra những bất hạnh gần đây của chính mình, ông muốn chúng ta nhận ra rằng đau khổ và khó khăn chỉ là nửa đầu của câu chuyện; phần thứ hai là chủ nghĩa anh hùng của tinh thần con người, đó là thứ không cho phép ông được từ bỏ. “Khi sự hỗn loạn ghé thăm và bị nuốt chửng bạn, khi bạn hoặc người bạn yêu mắc bệnh, hoặc khi chế độ chuyên chế làm mất đi thứ giá trị mà bạn đã xây dựng, tốt hơn hết bạn nên biết phần kết của câu chuyện.”

Giống như cuốn 12 Quy luật cuộc đời trước đó, Beyond Order được mô tả như một cuốn sách self-help. Mặc dù điều này đúng về mặt kỹ thuật, nhưng nó không hoàn toàn phù hợp với thể loại sách này. Beyond Order sẽ không mang đến cho người đọc một “cái ôm tinh thần” hay sự trấn an ngọt ngào rằng không có gì sai khi bị trầm cảm hoặc lo lắng. Thay vào đó, Jordan Peterson khuyên chúng ta nên đối mặt với nỗi sợ hãi, đặt ra mục tiêu để hướng tới và kéo chúng ta ra khỏi vực thẳm. Lời khuyên của ông không nằm ở những xu hướng nhất thời mà là về nghiên cứu, lịch sử, khoa học và sự suy ngẫm toàn diện.

Kết luận

Với Beyond Order, Jordan Peterson đã mang đến cho chúng ta một cái nhìn đáng kinh ngạc về điều kiện tạo nên con người. Qua từng quy tắc, ông đi sâu vào nền tảng của tâm lý và văn hóa của con người khi tìm cách lý giải tại sao chúng ta hành xử theo cách mà chúng ta vẫn làm. Kết luận của ông chỉ ra nhu cầu cấp thiết đối với các cá nhân và xã hội trong việc áp dụng các giá trị truyền thống như: kỷ luật mang tính xây dựng, trách nhiệm, năng lực, làm việc chăm chỉ, sự học việc, cạnh tranh, chấp nhận thứ bậc, tôn trọng quá khứ và trật tự cơ bản.

12 quy tắc trong Beyond Order đã được xây dựng một cách rõ ràng để hỗ trợ sự phát triển cá nhân - xét cho cùng, những cá thể tốt sẽ tạo nên các nhóm và xã hội tốt hơn. Việc áp dụng lời khuyên của Beyond Order có thể tác động tích cực đến toàn xã hội. Jordan Peterson viết: “Văn hóa tan rã bởi không chịu nhận thức bệnh tật của chính mình, bởi thiếu vắng người anh hùng biết nhìn xa trông rộng, nó rơi vào hỗn loạn - nơi mọi thứ bị nhấn chìm.”

** Tác giả: Hannal Gal

** Dịch bởi: Jordan Peterson Fanpage - Vietnamese Edition Books

** Bài gốc: Beyond Order: 12 More Rules For Life - A Review